TDV İslâm Ansiklopedisinin Gerçek Hikâyesi

Dijital bilgi kaynaklarının yaygınlaştığı 90’lara kadar doğanların hayatında ansiklopedilerin yeri çok başkadır. İnternette her türlü bilginin var olduğu doğrudur ama bilgi dağarcığının anası, atası, ecdadı ve merkezi ansiklopedidir. Ansiklopediyi bir sefer aldığınızda sonrası ücretsizdir. Sürekli hizmet eder, enerjiye yani elektriğe de ihtiyaç duymaz. Verdiği bilgi, elden geçmiş bilgidir.

Ansiklopedide bilgiye hâkimsindir, internette ise bilgi sana hâkimdir. Ansiklopediyi karıştırıp okurken özgüvenin tamdır; bilinçli, kararlı ve şahsiyet sahibisindir. İnternette bilgi araştırırken ise milyonlarca insandan birisindir, varlığın ile yokluğun belli bile değildir.

Bilgi kirliliği, yanlış bilgi ve dezenformasyon dolu olduğu için internette malûmat ararken bir ölçüde bilgi de lâzımdır. Ansiklopedi güvenilir ise böyle bir şeye ihtiyaç yoktur.

Ansiklopedinin günümüzde kaynak gösterimi açısından geçerliliğini de hatırlattığımız hususlara eklediğimizde, İslâmî ilimler alanında araştırma yapanlar nazarında bilhassa Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nin ilmî açıdan önemi ve güvenilirliğini ayrıca ele almak icap eder. Bizim değerlendirme noktamız, kaydettiği malûmat arasında net olarak doğrulanabilir verilerdeki isabetin dışında, dinî ve ilmî açıdan güvenilirliktir. Yoksa doğrulanabilir bilgiler bakımından günümüzdeki en sağlam yayın olduğu konusunda şüpheye mahal yoktur.

Baştan Yanlış İliklenen Düğme

İslâm Ansiklopedisi’nde araştırmalarını Ehl-i Sünnet hassasiyetiyle sürdürenleri rahatsız eden pek çok nokta bulunmaktadır. Bunun temel sebebi, ansiklopedinin, yayımı 1940‘ta başlayıp 1987‘de tamamlanan Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi’nin etkisinden kurtulamamış olmasıdır. Bu ansiklopedi, Hollanda’nın Leiden şehrinde hazırlanan ve ilk baskısını 1913-1938 (ek cilt dahliyle 1939) yılları arasında yapan; İngilizce, Almanca ve Fransızca olmak üzere üç dilde yayımlanan The Encyclopaedia of Islam’ın Türkçeye bazı değişiklik, düzenleme ve madde ilaveli çevirisinden ibarettir.[1]

Müsteşriklerden Tercüme, Ismarlama Ansiklopedi

Bahsi geçen ansiklopedi, İslâm dünyasında görevlendirilecek istihbarat şeflerinin ve sömürge hareketi doğrultusuna gerçekleştirilmesi plânlanan dinî, idarî ve sosyolojik dönüşümlerin başarıyla sonuçlanabilmesi için bilgi toplamak gayesi taşıyan bir yapıttır. İlk plânlamada Ignaz Goldziher gibi önde gelen müsteşriklerin başını çektiği bir heyet çalışmasının sonucu ve sünnete ilişkin şüpheleri İslâm dünyasına zerk etme konusunda nirengi noktası teşkil eden Christiaan Snouck-Hurgronje’ün çalışmalarını basan yayınevinin ürünüdür.[2]

2-5 Mayıs 1939’da Ankara’da toplanan I. Türk Neşriyat Kongresinde alınan karar doğrultusunda, dönemin Maarif Vekili (Milli Eğitim Bakanı) Hasan Ali Yücel tarafından ansiklopedinin tercüme talimatı verilmiştir. Leo Caetani’ni riyasetindeki heyetin hazırladığı İslâm Tarihi’ni ve daha başka birçok kitabı tercüme ettirip neşreden seküler zihniyetin böyle bir talimatı vermesi elbette şaşılacak bir şey değildir. Vaktiyle bir mecmuada İbrahim Kafesoğlu’nun söz konusu ansiklopediden sitayişle bahsederken öne sürmüş olduğu hususlar da kabullerdeki sorunlara işaret eden somut verilerdir.[3]

MEB İslâm Ansiklopedisi’nin dikkat çektiğimiz durumuna devrin âlimleri elbette sessiz kalmamıştır. Örneğin Eşref Edip 1940’ta broşür yayınlayarak açık tenkitlerini neşretmiş, daha sonra mecmuada tefrika hâlinde yayımlanan reddiyeler bir araya getirilerek İslâm-Türk Ansiklopedisi adıyla bir alternatif olarak telif edilmişse de “A” harfinden sonra bu mühim çalışmanın devamı mümkün olmamıştır.

Dile Getirilen Hakikatin Hilâfında

Birçok maddenin esasıyla yazıldığı MEB İslâm Ansiklopedisi’nin gündeme getirdiğimiz durumuna, TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988’de neşredilen 1. cildinin önsözünde de dikkat çekilmiş; yetersizlik, yanlışlık ve ilâve maddelerdeki eksiklikler belirtilip bu problemlere değinilerek tashihat yapılacağı beyan edilmişse de bu gayeye uygun hareket edilmemiştir.[4]

Bu meyanda, ansiklopedinin güvenilirliği konusunda cilt takımını ikiye bölebilmek mümkündür. Nitekim 2000’lerden sonra, DİB teşkilâtının yapısındaki değişime bağlı olarak editör kadrosunda gerçekleşen değişiklik neticesinde, ansiklopedinin maddeleri daha düzgün ve titiz şekilde hazırlanmıştır.

Silinen, Düzenlenen ve Yeniden Yazılan Maddeler

Şimdilerde ansiklopedi neşir yolculuğuna artık dijital varyantıyla devam etmektedir. FETÖ ile ilişkilendirilen maddelerin askıya alındığını gördüğümüz ansiklopediye, güncel maddeler ilâve edilmektedir.[5]

Ayrılan ciddi bütçeyle yoğun emek sarf edilen ansiklopedi, beklentilerin uzağında kalmış ve harcamalar zayiat noktasına varmış olsa da bundan sonra yapılacak hamleler, zarardan dönülüp kâra doğru giden bir seyre işaret olarak değerlendirilmelidir. Her şey, bu güzide ansiklopediyi daha güvenilir kılmak içindir. Muvaffakiyet hiç şüphesiz Cenâb-ı Hak’tandır.

Dipnotlar

[1] MEB İslâm Ansiklopedisi hakkında detaylı malûmat için bkz. Orhan F. Köprülü, “İslâm Ansiklopedisi”, DİA,23/43-44.
[2] Ansiklopedi hakkında detaylı malûmat için bkz. Kemal Kahraman, “The Encyclopaedia of Islam”, DİA,11/181-184.
[3] Röportaj: Yılmaz Öztuna, “Milletlerarası Bir Eser İslâm Ansiklopedisi Nasıl Yayınlanıyor?”, Hayat Tarih Mecmuası, Sy. 3 (Nisan 1966), s. 16-18.
[4] DİA, 1/24.
[5] Güncel siteye girildiğinde, “yazım güncellenmektedir” uyarısının yer aldığı; Davut Aydüz’ün “Kassâb” ve Mümtazer Türköne’nin “İslâmcılık” maddeleri örnek olarak zikredilebilir.